بازتاب ایلام/غلامرضا محمدمرادی: در دورانی که چندجانبه‌گرایی در عرصه بین‌المللی بیش از هر زمان دیگری به آزمون مشروعیت و کارآمدی کشیده شده است، نهادهایی چون آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید نقش بی‌طرف، فنی و اعتمادساز ایفا کنند اما تجربه جمهوری اسلامی ایران در تعامل با این نهاد، به‌ویژه در سال‌های اخیر، حاکی از چالش‌های جدی در تحقق این اهداف بنیادین است.
ابهامات فنی؛ تصمیمات سیاسی
آژانس از اساس یک نهاد تخصصی در حوزه فنی است که مأموریت دارد از طریق راستی‌آزمایی، استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای را در کشورهای عضو تضمین کند اما آنچه در پرونده ایران به چشم می‌خورد، فراتر از این چارچوب حرفه‌ای و ورود به حوزه تصمیم‌سازی‌های مشوش و پرحرف و حدیث سیاسی است.
استفاده از منابع اطلاعاتی نامشخص، تکیه بر اسنادی که نه توسط کارشناسان آژانس بلکه از کانال‌های اطلاعاتی خاص تأمین شده‌اند و نیز برداشت‌های تفسیری از داده‌های محیطی، عملاً مرز میان قضاوت فنی و ارزیابی سیاسی را تیره کرده است.
قطعنامه‌های سیاسی و سناریو فشار
یکی از تفاوت‌های اساسی پرونده هسته‌ای ایران با سایر کشورها، حضور آشکار پیوست‌های امنیتی، خرابکاری‌های صنعتی، حملات سایبری و اقدامات تروریستی علیه دانشمندان هسته‌ای کشور است. با این حال، آژانس تاکنون کمترین حساسیتی نسبت به این مؤلفه‌ها از خود نشان نداده است. در حالی‌که منشأ بسیاری از آلودگی‌های ادعایی یا داده‌های غیرعادی می‌تواند در چارچوب همین تهدیدات خارجی تحلیل شود، چشم‌پوشی از این زمینه‌های آشکار امنیتی، ارزیابی‌های فنی را با نقصان اساسی مواجه می‌کند.
برخی قدرت‌ها تلاش دارند ابزارهای فنی را به اهرم‌های فشار سیاسی تبدیل کنند. استفاده تاکتیکی از گزارش‌های آژانس، به‌ویژه در بزنگاه‌های سیاسی همچون مذاکرات هسته‌ای یا تحولات داخلی ایران، نشان می‌دهد که سازوکارهای حقوقی بین‌المللی، بعضاً خود به بخشی از سناریوی فشار تبدیل شده‌اند.
صدور احتمالی قطعنامه‌های سیاسی که معمولاً فاقد پایه محکم حقوقی یا فنی هستند، بیشتر در جهت مدیریت فضای بین‌المللی و فشار روانی بر تهران طراحی می‌شوند تا حل مسئله.
بازی با مشروعیت آژانس/نقش کلیدی رسانه‌ها در روایتگری و روشنگری
بازگرداندن آژانس به نقش اصلی خود، یعنی نهاد ناظر فنی مستقل، یک ضرورت برای کل نظام عدم اشاعه است، نه فقط ایران. تداوم روند کنونی، ضمن کاهش مشروعیت آژانس، می‌تواند الگوی تعاملات کشورهای مستقل با این نهاد را دچار تردیدهای جدی کند. نهادهای فنی جهانی اگر به ابزار بازی قدرت‌ها تبدیل شوند، دیگر نقشی در ایجاد امنیت دسته‌جمعی نخواهند داشت.
در چنین فضایی، رسانه‌های داخلی نقشی کلیدی در شکل‌دهی افکار عمومی ایفا می‌کنند. مواجهه با گزارش‌های فنی نیازمند تحلیل تخصصی، استفاده از منابع معتبر، پرهیز از هیجان‌زدگی و روایت‌سازی بر پایه اطلاعات نادقیق است. هم‌زمان، توضیح روشن حقوق ایران در چارچوب معاهدات بین‌المللی، از جمله پیمان عدم اشاعه (NPT) و حقوق محفوظ اعضا برای توسعه فناوری صلح‌آمیز، باید در دستور کار رسانه‌ها باشد.
پرونده هسته‌ای ایران امروز بیش از هر زمان دیگری به نشانه‌ای از تعارض میان امنیت‌سازی از مسیر گفتگو و امنیت‌زدایی از طریق فشار، تبدیل شده است.
بازگشت به مسیر تعامل سازنده، مستلزم آن است که نهادهای بین‌المللی، به‌ویژه آژانس، با کنار گذاشتن فشارهای جانبی، به جایگاه فنی و بی‌طرف خود بازگردند.
رسانه‌ها نیز می‌توانند در این مسیر، با نگاه تخصصی، نقش تعیین‌کننده‌ای در روشنگری افکار عمومی و ارتقای فهم بین‌المللی از واقعیت‌های فنی و حقوقی ایفا کنند.
نگارنده: غلامرضا محمدمرادی
